Μεγάλο Αφιέρωμα Anime

Γιατί είμαστε όλοι Σίντζι

Από το Χέγκελ ως τον Μπρετόν, και από την άρνηση της πραγματικότητας ως αναγκαία προϋπόθεση για την γέννηση μίας κριτικής φιλοσοφίας στην απόλυτη και άκριτη άρνηση της προηγούμενης γενιάς ως προϋπόθεση για την γένεση ενός νέου τύπου καλλιτέχνη, φόρμας και γραφής, ο ίδιος ο Διαφωτισμός και οι απόγονοί του - μοντερνισμός, νεωτερικότητα κ.τ.λ.-, κτίστηκαν επάνω στην βάση μίας άρνησης. Μίας άρνησης που είχε ως αντικείμενό της μία πραγματικότητα δομημένη με δυσαρέσκεια, πόνο και ετερότητα, μια πραγματικότητα όμως που την εκλαμβάνονται τα υποκείμενα ως κοινωνική και όχι ως φυσική. Δηλαδή η εξέγερση ως έκφραση της επιθυμίας των ανθρώπων να ζήσουν ελεύθεροι και η θρησκεία ως έκφραση της επιθυμίας των ανθρώπων να ζήσουν απαλλαγμένοι από τον πόνο, είναι αντιλήψεις που έχουν τόσα κοινά στοιχεία όσο δύο πόλοι σε ένα μανιχαϊστικό σύμπαν.

Γιατί και οι περισσότερες θρησκείες ως κοινό χαρακτηριστικό τους διατηρούν την άρνηση, μία άρνηση όμως που ως αντικείμενο της έχει μία φυσική πραγματικότητα. Οι θρησκείες γεννιούνται για να απαλύνουν τον πόνο και την δυσαρέσκεια ή μάλλον για να λυτρώσουν τον άνθρωπο από τον πόνο. Ακριβώς σε αυτή τη βάση γεννιέται και ο Χριστιανισμός, ο οποίος σε ένα πρώιμο στάδιο ορίζει ένα θεό του ελέους που δεν διστάζει να περπατήσει στη γη, να θυσιαστεί για την σωτηρία των ανθρώπων απαλλαγμένος πλήρως από τα πάθη και τους εγωισμούς των ανθρωποκεντρικών θεών του γερασμένου αρχαίου κόσμου μεταφέροντας στους ανθρώπους ένα μήνυμα αισιοδοξίας και χαράς, ένα μήνυμα που το περιεχόμενό του ήταν μόνο η αλτρουιστική αγάπη. Στην μετεξέλιξη του ο θεός αυτός απόκτησε ιερατείο, δημιούργησε τους μύθους που θα το στήριζαν και εισήγαγε μία νέα μορφή διακυβέρνησης, μία εξουσία που στον πυρήνα του φαντασιακού της βρισκόταν η αντίληψη ότι δεν δεσπόζει πάνω στους ανθρώπους αλλά τους βοηθάει να λυτρωθούν. Αρνήθηκε την υλική υπόσταση με την οποία και ο ίδιος είχε ντύσει την υπερβατικότητά του για να λυτρώσει τους ανθρώπους, γέρασε και στο τέλος παραχώρησε την θέση του σε πιο επιστημονικές εξουσίες.

Θα ήταν ανόητο, όμως, να πιστεύουμε πως ακόμα και μέσα στον αθώο και γεμάτο αγάπη θεό των πρώιμων χριστιανών δεν εμπερικλείονται ήδη τα σπέρματα μίας νοσηρότητας και διαστροφής που θα οδηγήσει στην περαιτέρω εξέλιξη του. Η αλτρουιστική αγάπη και το έλεος ως φάρμακο για την υπέρβαση του πόνου έρχεται σε σύγκρουση με τα εγωιστικά αρχέγονα πάθη της σεξουαλικότητας και του έρωτα με αποτέλεσμα τα δεύτερα να εκδιωχθούν ως σατανικά, δαιμονικά, μη ηθικά και να εγκλωβιστούν τα υποκείμενα σε μία ψευδή πνευματικότητα, δημιούργημα της διαστροφής της νηστείας και της απονέκρωσης του σώματος. Ο Χριστιανισμός, εν τέλει, ποτέ δεν αρνήθηκε το υπάρχον σε κοινωνικό επίπεδο αλλά αρνήθηκε τον ίδιο τον άνθρωπο και τη φύση, λατρεύοντας ταυτόχρονα τον θάνατο της σεξουαλικότητας, συνεπώς τον ίδιο τον θάνατο, αποτελώντας απλώς την έκφραση της επιθυμίας των ανθρώπων να μην υποφέρουν.

Και ο Βουδισμός, αν και διακατέχεται από μία ελευθεριότητα στα ήθη, γεννιέται ως φάρμακο για τον πόνο ως μέσω λύτρωσης από μία πραγματικότητα. Ο Βουδισμός θα κατανοήσει απόλυτα ότι η ύπαρξη είναι πόνος και θα προχωρήσει ακόμα περισσότερο. Πως παράγεται ο πόνος; Τι είναι πόνος εν τέλει; Ο πόνος παράγεται από την βούληση, θα απαντήσουν οι πατέρες του Βουδισμού. Κάθε επιθυμία που γεννιέται στον άνθρωπο έχει δύο προοπτικές είτε να ικανοποιηθεί και να οδηγήσει στην ανία είτε να μην ικανοποιηθεί και να οδηγήσει στον πόνο θα συμπληρώσει ο Σοπενάουερ. Αρκεί λοιπόν οι άνθρωποι να θέλουν να μην θέλουν. Γι’ αυτό και ο ηθικός κώδικας του Βουδισμού αποκρυσταλλώνεται στο να μην σε απασχολεί ο διπλανός σου ούτε και ο εαυτός σου ο ίδιος, να μην προσπαθείς εν τέλει για τίποτα, και το έλεος, όταν θα εκφράζεται, να έχει εγωιστικά κριτήρια. Λογική που τόσα χρόνια διατηρεί στην Ινδία την κοινωνική δομή με τις κάστες.

Το να μπορέσει ένα έργο τέχνης να διαχειριστεί αυτόν ακριβώς τον προβληματισμό, το αν δηλαδή η ύπαρξη είναι πόνος (και αν ναι, θα πρέπει ενδεχομένως να την αρνηθούμε προσχωρώντας σε πιο μηδενιστικές θεωρήσεις της ζωής;), είναι αρκετά ουσιώδης σε μία εποχή ακραίας εξατομίκευσης, όπου τα υποκείμενα εγκλωβισμένα σε ένα δικό τους προσωπικό χώρο βασανιστηρίων αδυνατούν να αντιληφθούν την ύπαρξή τους σε κοινωνική διάσταση. Εδώ έρχεται και το Neon Genesis Evangelion, όπως και οι απόγονοι του, καθώς το anime μετά από αυτό αποκτάει το φιλοσοφικό του εγχειρίδιο. Η ιστορία διαδραματίζεται σε μιαν Ιαπωνία του μέλλοντος, όπου κάποια περίεργα πλάσματα με την ονομασία Άγγελοι επιτίθενται στην ανθρωπότητα για να την καταστρέψουν. Έτσι και σύμφωνα με την προσφιλή θεματολογία των anime ξεκινάει ένας αγώνας για την επιβίωση και την αποφυγή της τελικής Αποκάλυψης. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν τεράστια ρομπότ τα οποία τα ονομάζουν Ευαγγέλια ή, χαϊδευτικά, Εύα, και τρία παιδιά επιλέγονται για να γίνουν πιλότοι στα Εύα και να σώσουν την ανθρωπότητα. Μέσα από διαδοχικούς εσωτερικούς μονολόγους που παρεμβάλλονται στην εξωτερική, αντικειμενική αφήγηση δεν μαθαίνουμε το παρελθόν των ηρώων αλλά την πρόσληψη του παρελθόντος από τους ίδιους τους ήρωες. Ο κεντρικός πρωταγωνιστής ο Σίντζι, είναι ένα αγόρι στην εφηβεία που μόλις γνωρίζει το χάος από την αφύπνιση των σεξουαλικών του ενστίκτων καθώς και την απόρριψη από τον πατερά (ο οποίος είναι ο κατασκευαστής των Εύα) και είναι επιφορτισμένος με το καθήκον να οδηγήσει την ανθρωπότητα στη νίκη. Προσπαθώντας να γλιτώσει από τον πόνο που του προκαλεί ένας κόσμος που καταρρέει και φοβούμενος μία ακόμα απόρριψη, κλείνεται στον εαυτό του και αρνείται να συμμετάσχει στη μάχη και να πιλοτάρει το Εύα. Καθώς ακολουθούμε τον Σίντζι στον δικό του νοσηρό κόσμο, τον ερμητικά κλειστό και τον γεμάτο από πάθη και ανικανοποίητες επιθυμίες, η εξωτερική αφήγηση καταρρέει όπως καταρρέει και ο κόσμός γύρω από τον Σίντζι. Η άρνηση του να σώσει τον εαυτό του, αντικατοπτρίζει μία κοινωνία που αρνείται να σώσει τον εαυτό της, μία κοινωνία που αποδομείται στα βασικά συστατικά της και δεν αναγνωρίζει την ύπαρξή της ως σύνθεση. Οι άνθρωποι πια έχουν πάψει να θέλουν. Μία τέτοια ανθρωπότητα αξίζει να υπάρχει; Εγώ αξίζει να υπάρχώ σε μία πραγματικότητα που γεννάει μόνο πόνο; Η απάντηση δίνεται από τον ίδιο τον ήρωα και η μάχη ξεκινάει. Η εξωτερική αφήγηση πλέον δεν υπάρχει και ακολουθεί ένας εσωτερικός μονόλογος σαράντα λεπτών. Ποιος είσαι; Είμαι ο Σίντζι. Ποιος είναι ο Σίντζι; Υπάρχω εγώ όπως βλέπω τον εαυτό μου. Υπάρχω εγώ όπως με βλέπουν οι άλλοι. Υπάρχω εγώ όπως θα ήθελα να είμαι. Το ερώτημα που κυριαρχεί είναι ποιος είμαι. Σε μία εποχή απροσδιοριστίας μπορώ να ορίσω τον εαυτό μου; Αξίζει να υπάρχω χωρίς ταυτότητα; Αν δεν έχω ταυτότητα υπάρχω για τους άλλους; Αν δεν υπάρχω για τους άλλους, είμαι μόνος. Η μοναξιά ως δομικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής. Ο ήρωας το επαναλαμβάνει ενώ σε κάθε φράση του ακολουθεί μία κενή εικόνα. Είμαι μόνος. Αξίζει να υπάρχω αν είμαι μόνος; Η ύπαρξη είναι πόνος; Η ύπαρξη είναι πόνος. Αλλά ταυτόχρονα είναι και έρωτας και χαρά. Δεν μπορούμε να λυτρωθούμε από τον πόνο μπορούμε όμως να λυτρωθούμε από την μοναξιά. Αν δεν εκτεθείς, δεν θα επικοινωνήσεις, δεν θα μπορέσεις να υπάρχεις μέσω των άλλων άρα δεν θα υπάρχεις. Οι άλλοι δεν είναι η κόλαση, είναι η επιβεβαίωση της ύπαρξής μας, είναι η ταυτότητά μας. Δεν πρέπει να φοβόμαστε τον πόνο αλλά την μοναξιά την ίδια την φοβία για τον πόνο. Η κενή οθόνη γεμίζει με πρόσωπα και ενώ παίζει η Ωδή στη Χαρά από την 9^η του Μπετόβεν επιστρέφει η εξωτερική αφήγηση για την τελική σκηνή.

Το Neon Genesis Evangelion γεννιέται στα πλαίσια μίας άρνησης, μίας άρνησης κοινωνικής και πολιτικής φύσεως. Πατάει στον δρόμο των σημαντικών έργων τέχνης που αν έρθεις σε επαφή μαζί τους αλλάζει ο τρόπος θέασης του κόσμου. Απαντάει με τον πιο σύγχρονο τρόπο στα πιο αρχέγονα ερωτήματα και θέτει νέα.

Χρήστος Αϊναλής

Το Anime

στον αδερφό μου

Μιλάνε όλοι με δύσκολες λέξεις

Και ξάφνου κατάλαβα που δεν θα μπορούσα να ζήσω μαζί τους

Παπαγάλος δίχως να καταντήσω

Makoto Ôoka (b.1931), Kotoba Kotoba

Τα μεγάλα λόγια όσο πιο εύκολα λέγονται, τόσο λιγότερα σημαίνουν. Εντούτοις, δεν θα ήτανε μάλλον άτοπο εάν ισχυριζόμασταν ότι, όπως ακριβώς ο κινηματογράφος υπήρξε η τέχνη του 20^ου αιώνα, συνδυάζοντας τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις του με τα τεχνικά επιτεύγματα του, κατά έναν ανάλογο τρόπο το anime, η μεγάλη ‘έκρηξη’ του οποίου τοποθετείται στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, αποτελεί την τέχνη του 21^ου αιώνα. Οι λόγοι που με οδηγούν στην παραπάνω διαπίστωση είναι ως επί το πλείστον ιστορικοί.

Ολόκληρο το anime ως είδος χτίζεται επάνω στη βάση μιας διπλής άρνησης. Άρνηση μιας αδυσώπητης πραγματικότητας, που πονάει κα που πληγώνει, σε πρώτο επίπεδο, και άρνηση αυτής της άρνησης της πραγματικότητας, σε ένα δεύτερο. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία, οι ήρωες των anime είναι άνθρωποι σε εφηβική ηλικία, στην ηλικία δηλαδή, που ο άνθρωπος απογαλακτίζεται, φυσιολογικά, από τα συναισθηματικά δεσμά της οικογένειας και που προσπαθεί να ‘αποκαταστήσει’ το δικό του, προσωπικό βλέμμα επάνω στον κόσμο, τον εαυτό του και την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Στην ηλικία, τελικά, που το άτομο αρχίζει, φυσιολογικά, να προβάλλει ως τέτοιο και να διεκδικεί τη θέση του στο χώρο. Ένα δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό όλων των ηρώων των anime, το οποίο ανθρωπολογικά τουλάχιστον, βρίσκει την δικαίωση του από το πρώτο, ή τουλάχιστον φαίνεται σαν να απορρέει από αυτό, είναι το γεγονός ότι όλοι οι ήρωες είναι άτομα περιθωριοποιημένα και αποκλεισμένα από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Αυτό το χαρακτηριστικό, ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο, είναι ήδη από μόνο του αρκετά εντυπωσιακό. Ο Naruto και ο Gaara (Naruto), ο Shinji (Neon Genesis Enangelion), ο Ichigo και οι περί αυτόν (Bleach), ο Yuu (Noein), η Youko και η Yuka (Twelve Kingdoms), η Clare και ο Raki (Claymore), η Mayumi (Jikogu Shoujo), η Sophie (Howl's Moving Castle), και η λίστα θα μπορούσε να συνεχίζεται επ’ άπειρον. Στην ίδια συνάφεια, είναι δε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε αρκετά anime (Chobits, Elfen Lied) οι πρωταγωνιστές είναι κάποιου είδους ανδροειδή που έχουν μεν εξωτερικά την εμφάνιση ενός ανεπτυγμένου ανθρώπου, αλλά που αδυνατούν εντούτοις να εκφέρουν περισσότερες από μία ή δύο, κι αυτές ακατάληπτες για τους υπόλοιπους, λέξεις, καθιστώντας έτσι την επικοινωνία τους με τον περιβάλλοντα κόσμο αδύνατη. Η συμβολική σημασία του μοτίβου, τόσο στην μία όσο και στην άλλη περίπτωση, είναι νομίζω ξεκάθαρη: ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να ζει αποκλεισμένος από την κοινωνία. Είναι υποχρεωμένος να πονάει και να υποφέρει μόνος του, να κλαίει κρυφά στο σκοτάδι, όταν δεν υπάρχει κανείς γύρω του να τον χλευάσει - επειδή απλούστατα φοβάται, αδυνατεί ή ντρέπεται να κλάψει μαζί του -, να του κρατήσει το χέρι, να τον πάρει στην αγκαλιά του, να τον φιλήσει. Να του δείξει λίγη αγάπη, κατανόηση, να επικοινωνήσει μαζί του. Εντούτοις, αυτός ο αποκλεισμός δεν εδράζεται μόνο στον κοινωνικό περίγυρο, στην έλλειψη επικοινωνίας αλλά, και εδώ έγκειται η σπουδαιότητα του anime (διότι έτσι αποφεύγεται η ευκολία του ο «καλός-εαυτός» και οι «κακοί-άλλοι»), και στο ίδιο το άτομο. Είναι ο αποκλεισμός ο εδραιωμένος επάνω στη βάση της διαφορετικότητας. Της διαφορετικότητας αυτής που μόλις το άτομο τη συνειδητοποιήσει, βιώνει εκείνην την χαρακτηριστική και ηθελημένη αποξένωση από έναν κόσμο που δεν τον καταλαβαίνει ή, τουλάχιστον, νομίζει πως δεν τον καταλαβαίνει. Παράλληλα, όμως, η ίδια η, κατά βάση, εθελούσια αυτή αποξένωση βιώνεται συνήθως σαν κακόβουλος αποκλεισμός από το κοινωνικό σύνολο. Διότι, ανεξάρτητα από τις εσωτερικές-ψυχολογικές καταβολές της ή τις βιωματικές (βλέπε κοινωνικές) αφετηρίες της, η διαφορετικότητα είναι ένα χαρακτηριστικό που δεν συγχωρείται. Κι αυτό παρά το αντιφατικό γεγονός πως συντελείται εντός των ορίων μιας κοινωνίας που κατέστησε την ατομικότητα και την εξατομίκευση σημαία. Γιατί, τελικά, μπορεί να σου επιτρέπεται να είσαι άτομο μόνο στο βαθμό που τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας σου συμμορφώνονται, ή φαίνονται να συμμορφώνονται, με αυτά των γύρω σου. Οι σύγχρονες κοινωνίες, που ξεπήδησαν από εκείνο το ιστορικό σύμπλεγμα που ονομάζουμε συνήθως Διαφωτισμό – Βιομηχανική Επανάσταση – Αστικοποίηση της κοινωνίας, αναφερόμενοι είτε στην πολιτιστική, είτε στην οικονομική είτε στην κοινωνική πτυχή του, κατέληξαν να είναι ούτε λίγο ούτε πολύ τεράστια μαντριά συστέγασης στειρωμένων εριφίων. Και τα ερίφια δικαιούνται, στην καλύτερη περίπτωση, να διαθέτουνε φύλλο (κι αυτό ουδετεροποιημένο). Η ατομικότητα είναι ανεκτή μόνο στο βαθμό που δεν διασπά, μόνο στο βαθμό, δηλαδή, που είναι χρήσιμη στην ομοιογένεια. Ο καθένας είναι μια αυτόνομη, εξατομικευμένη προσωπικότητα, με τη μόνη διαφορά πως δεν έχει το δικαίωμα να την διεκδικήσει. Διότι άπαξ και την διεκδικήσει, ή τύχει απλώς να έχει την κακή τύχη να την συνειδητοποιήσει, τότε τίθεται αυτομάτως εκτός του προκαθορισμένου πλαισίου. Ξεπερνάει τα όρια. Κι αν αποφασίσει να παραμείνει στην σπηλιά, η μοίρα του είναι να διαμελιστεί από τους, θεωρητικά τουλάχιστον, όμοιους του. Αν αποφασίσει να βγει από αυτήν, ούτως ώστε να αναζητήσει την αληθινή φωτεινή πηγή πέρα από τα απαυγάσματα της φωτιάς στα τοιχώματα της σπηλιάς, τότε είναι υποχρεωμένος να ζήσει μόνος. Όμως, σύμφωνα με την κοινότυπη πια παρατήρηση του Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό· και για να ζήσει κανείς μόνος του θα πρέπει να είναι είτε κτήνος είτε Θεός. Και δεν είναι τίποτε απ’ τα δύο. Συνεπώς, ο ήρωας των anime, ο καλλιτεχνικός δηλαδή αντικατοπτρισμός του σύγχρονου άνθρωπου, είναι υποχρεωμένος να βιώνει εντός της κοινωνίας την υπέρτατη μοναξιά. Μια παρά φύσιν, δηλαδή, κατάσταση. Κι από κει ξεκινά η άρνηση αυτής της κατάστασης. Η άρνηση της πραγματικότητας.

Η άρνηση αυτή της πραγματικότητας εκφράζεται στο anime μέσω ενός άλλου χαρακτηριστικού δομικού μοτίβου, το οποίο είναι η τοποθέτηση της δράσης σε έναν φανταστικό κόσμο. Είτε ο κόσμος αυτός είναι ένας εναλλακτικός κόσμος (Fullmetal Alchemist, Tokyo Underground), είτε είναι ένας φανταστικά αναδομημένος ευρωπαϊκός Μεσαίωνας (Berserk), είτε είναι ένας μετα-αποκαλυπτικός κόσμος (Nausicaä of the Valley of the Wind, Neon Genesis Evangelion, Ergo Proxy), είτε είναι ένα δυστοπικό μέλλον (Metropolis, Ghost in the Shell, Bubblegum Crisis), είτε είναι το φανταστικά ανασυντεθειμένο μεσαιωνικό ή πρόσφατο ιστορικό παρελθόν της Ιαπωνίας (Mononoke Hime, Rurouni Kenshin, Inuyasha, Samurai Deeper Kyo, Bakumatsu Kikansetsu Irohanihoheto, Peacemaker Kurogane), είτε είναι απλά ένας φανταστικός κόσμος (ακόμα κι αν αυτός περιγράφεται ρεαλιστικά, Naruto, Bleach, Gedo Senki - Tales from Earthsea), το μήνυμα είναι σαφές: διάθεση φυγής από την πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα τόσο ‘ορθολογική’ που κατάντησε απλώς ανυπόφορη και η ζωή εντός της αδύνατη. Και έχει τεράστια σημασία αυτή η απόδραση από την ‘ορθολογική’ πραγματικότητα, διότι υποδηλώνει την πλήρη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου των σύγχρονων, μετα-διαφωτιστικών κοινωνιών που επεξεργάστηκαν και δομήθηκαν επάνω στη βάση της ‘επιστημονικά’ μελετημένης αποξένωσης. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι πολλά anime ξεκινάνε τοποθετώντας την δράση σε ένα ρεαλιστικό παρόν, μόνο και μόνο για να απορριφθεί αυτό τελικά από τους ήρωες, συνειδητά ή ασυνείδητα - έχει μικρή μόνο σημασία, καθώς σημασία έχει η συμβολική διάσταση της διαφυγής σε έναν άλλο κόσμο -, και μέσω ενός υπερφυσικού μέσου να περάσουν τελικά σε αυτόν τον άλλο κόσμο (είτε μέσα από ένα πηγάδι, όπως στο Inuyasha, είτε μέσω μιας ‘απαγωγής’ από ανθρώπους αυτού του άλλου κόσμου, όπως στο Twelve Kingdoms, είτε τυχαία, ή και κάποτε εντελώς εθελούσια, μέσω μιας κάποιας πύλης, όπως στο Spirited Away, στο Howl's Moving Castle, στο Bleach, στο Tokyo Underground ή στο Noein). Έτσι, κατανοούμε τώρα πως τα προβλήματα της διαφορετικότητας και της αποξένωσης, καθώς και της αναπόφευκτης μοναξιάς που αυτά προξενούν - και η οποία βρίσκεται πάντα στον πυρήνα των προβληματισμών του είδους -, στα οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, τοποθετούνται πρωτίστως σε κοινωνική-συλλογική βάση και όχι απλά σε υπαρξιακή. Πρόκειται για μια κοινωνική παθογένεια. Είναι η πολύ συγκεκριμένη, νοσηρή ιστορική κοινωνία ως οικονομικο-πολιτική οργάνωση που με τις εσωτερικές διεργασίες που δημιουργεί στους ήρωες, τους υποχρεώνει να βιώνουν την πραγματικότητα με τον σπασμωδικό εκείνο τρόπο που την βιώνουν και όχι οι επιμέρους ατομικότητες που μαζοχιστικά επιμένουν να αλληλοσπαράσσονται. Έτσι, είναι ενδεικτικό που, ειδικά σε ορισμένα εντελώς πρόσφατα anime, όπως στο συγκλονιστικό πραγματικά Elfen Lied (2004), αυτή η συγκεκριμένη οπτική μιας κανιβαλικής κοινωνίας προβάλλει εντελώς συνειδητά ανατριχιαστική για να απορριφθεί, ακριβώς για τους παραπάνω λόγους, ενώ, παράλληλα, σε ορισμένα άλλα, όπως στο Code Geass (2006-2007, – με σαφείς αναφορές στο V For Vendetta), αυτή η κοινωνία, ή καλύτερα η μελλοντική της προέκταση, δαιμονοποιείται σκοπίμως ούτως ώστε να μπορεί να απορριφθεί ευκολότερα. Γι αυτό και καταλαβαίνουμε τώρα, ή έχουμε το δικαίωμα να συμπεράνουμε, πως, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει στα σπουδαία έργα της σύγχρονης εποχής (με τους ήρωες, για παράδειγμα, ενός Flaubert, ενός Dostoevsky, ενός Bergman ή ενός Kieślowski), ο ήρωας των anime νοείται, εντέλει, ‘δειγματοληπτικά’ και όχι ‘εξατομικευμένα’· ο ήρωας, δηλαδή, είναι ένα τυχαίο δείγμα, που θα μπορούσε να είναι ο καθένας από εμάς, και όχι μια συγκεκριμένη εξατομικευμένη οντότητα.

Όμως, αν το anime εξαντλούταν απλά και μόνο σε αυτήν την άρνηση η σπουδαιότητα του θα ήταν μόνο σχετική. Ολόκληρη η σύγχρονη τέχνη (τουλάχιστον η Δυτική τέχνη, διότι έχουμε δυστυχώς συνηθίσει, εντελώς ομφαλοσκοπικά είναι αλήθεια, να ταυτίζουμε τις εξελίξεις στην ευρωπαϊκή τέχνη με αυτές της παγκόσμιας) δομήθηκε επάνω στη βάση μιας άρνησης. Από τις απαρχές ήδη της σύγχρονης εποχής, πλάι στην ορθολογικοποίηση της σκέψης, τον εκβιομηχανισμό της παραγωγής και την καλπάζουσα και υδροκέφαλη ανάπτυξη της τεχνολογίας, και την επακόλουθη αστικοποίηση της κοινωνίας, η δυτική τέχνη εμφανίστηκε να αμφισβητεί αυτήν την υπό διαμόρφωσιν κοινωνική πραγματικότητα και τελικά να την αρνείται· άρνηση που περνώντας από όλα τα διάμεσα στάδια, θα περάσει από εκείνο της μη-συνειδητότητας (Ρομαντισμός) αρχικά σε αυτό της συνειδητότητας (Μοντερνισμός) τελικά. Η ιστορική σπουδαιότητα του anime ως είδους έγκειται ακριβώς στο δευτερογενές επίπεδο άρνησης στο οποίο συνειδητά προεκτείνεται: αυτό της άρνησης της άρνησης της πραγματικότητας. Και λέω «άρνηση της άρνησης» και όχι κατάφαση της πραγματικότητας, διότι η διαφορά είναι ουσιωδώς σημαντική. Η κατάφαση της πραγματικότητας ισοδυναμεί με τον συμβιβασμό. Ισοδυναμεί με την ήττα. Το anime μέσω της άρνησης της άρνησης της πραγματικότητας δεν έρχεται να αποδεχτεί την τελική ήττα του ατόμου από την περιβάλλουσα κοινωνική πραγματικότητα, τον τελικό συμβιβασμό του και την αλλοτρίωση του. Αντίθετα, έχοντας πατήσει στέρεα επάνω σε αυτήν την πρωτογενή άρνηση της πραγματικότητας, που ήδη περιγράψαμε, έρχεται να προτείνει μια λύση και όχι να καταλήξει στην παραίτηση. Οδηγείται σε μια σύνθεση μοναδικής ιστορικής σημασίας μεταβάλλοντας ριζικά όχι μόνον ολόκληρο τον τρόπο αντίληψης του ατόμου ως τέτοιου ή του ατόμου εντός της κοινωνίας αλλά και τον τρόπο αντίληψης της τέχνης που αυτή η κοινωνία παράγει. Έτσι, το anime είτε σκύβοντας και ανασκάβοντας μέσα στα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης για να αναζητήσει τη λύση (όπως στο συνταρακτικό αυτό αριστούργημα που ακούει στο όνομα Neon Genesis Evangelion) είτε αναγόμενο σε μια μακροσκοπική ανάλυση της κοινωνίας (όπως στο επίσης αριστουργηματικό Berserk, που καταλήγει ως ένα φιλοσοφικό δοκίμιο επάνω στην εξουσία), είτε ωθούμενο στην υιοθέτηση μιας αντιεξουσιαστικής πρόσληψης των κοινωνιών, και κατ’ επέκτασιν μιας πίστης στο αυτεξούσιο του ατόμου (όπως στο Bleach), είτε τέλος ασπαζόμενο την πίστη στη δυνατότητα της αλλαγής του ανθρώπου και/ή την πίστη στη δύναμη της αλληλεγγύης, όπως αυτή εκδηλώνεται μέσα από την επιθυμία του εντός του βίου αγώνος, όχι υπέρ αφηρημένων εννοιών αλλά υπέρ των «προσφιλών προσώπων» (Naruto), το anime καταλήγει σε μια ισχυρή κατάφαση της ζωής. Και έχει τεράστια σημασία το ότι πρόκειται για κατάφαση της ζωής και όχι της ήδη υπάρχουσας κοινωνίας. Διότι έτσι υποδηλώνεται, και σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, η δυνατότητα λύτρωσης μέσα στα πλαίσια του ανθρώπινου βίου, μέσα στα πλαίσια της συνύπαρξης του ανθρώπου με τους συνανθρώπους του μεν, αλλά όχι και η συντριβή του από τα πλέγματα των σχέσεων στην υπάρχουσα ιστορική κοινωνία. Σε συνδυασμό όμως με την ήδη παρατηρηθείσα άρνηση της πραγματικότητας, έχουμε, νομίζω, εδώ το δικαίωμα να εξάγουμε το συμπέρασμα πως αυτή η λύτρωση για να πραγματοποιηθεί, και να καταστήσει συνεπώς εφικτή όχι τη ζωή αλλά τη δυνατότητα ζωής, είναι απαραίτητη η πραγμάτωση δύο οριακών συνισταμένων: πρώτον, της εσωτερικής-υπαρξιακής αλλαγής που θα καταστήσει το άτομο ικανό να πάψει να αντιλαμβάνεται το έτερο άτομο ως «αντίπαλο», ως «εχθρό» και δεύτερον της μακροσκοπικής κοινωνικής αλλαγής που θα οδηγήσει σε μια κοινωνία όπου τα άτομα θα πάψουν να αλληλοϋποβλέπονται και να βρίσκονται διαρκώς σε μια κατάσταση άμυνας και ανταγωνισμού. Έτσι, το anime προασπιζόμενο μια κατάφαση της ύπαρξης και μια κατάφαση της ζωής έρχεται να ακυρώσει ολόκληρο τον ευρωπαϊκό και ασιατικό μηδενισμό, και μέσα σε μια εποχή παραίτησης και προσωπικού εγκλωβισμού μέσα στα πεπερασμένα όρια της έκαστης αλλοτριωμένης ατομικότητας, να χαρίσει ή να διεκδικήσει ως αναγκαιότητα την άρνηση της άρνησης, την λύτρωση. Μια λύτρωση ουδόλως μεταφυσική, αλλά που ακούει αντίθετα στο όνομα επικοινωνία.

Θα μπορούσα κάπου εδώ να τερματίσω αυτήν την παρουσίαση, καθώς οι κυριότεροι ιστορικοί λόγοι της επίκαιρης σπουδαιότητας του anime ελπίζω πως συζητήθηκαν, αν δεν υπήρχε ένα ακόμα στοιχείο που προσωπικά θεωρώ σημαντικότατο και το οποίο με υποχρεώνει να το συζητήσω. Αναφέρθηκα παραπάνω μονολεκτικά στον νέο τρόπο αντίληψης της τέχνης που φέρνει το anime. Και πραγματικά το anime έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ λόγιας και λαϊκής τέχνης που κληροδότησε στον σύγχρονο κόσμο ο ύστερος Μεσαίωνας και η Αναγέννηση. Το anime επανεφευρίσκοντας μια νέα μυθολογική γλώσσα, μέσα σε έναν κόσμο ενδελεχώς εκκοσμικευμένο και ‘εξορθολογισμένο’ (όπως είναι οι σύγχρονες κοινωνίες), όπου ο Μύθος, ως συλλογικός τρόπος κατανόησης και αναπαράστασης του κόσμου, με ρίζες σε ένα κοινό ασυνείδητο, έχει εξοστρακιστεί ολοσχερώς καθιστώντας το άτομο δέσμιο της ατομικότητας του και τις μάζες δέσμιες της ομοιογένειας τους (όπως αυτή διευθετείται από πάνω προς τα κάτω μέσω των αποτελεσμάτων της πολιτιστικής βιομηχανίας – της Kulturindustrie, κατά Adorno), έρχεται να δημιουργήσει μια νέα κοινή γλώσσα επικοινωνίας όπου οι κώδικες της γίνονται αντιληπτοί από όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως πνευματικής προπαρασκευής, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Το anime έρχεται έτσι να προτάξει την επικοινωνία και ως αισθητική αντίληψη, συνταυτίζοντας έτσι το ύψιστο μήνυμα του από άποψη περιεχομένου με τη μορφή παρουσίασης του ως έργου τέχνης. Για να το κατορθώσει αυτό εκμεταλλεύεται ιδιοφυώς, κι εδώ έγκειται η ριζοσπαστική πρόταση του anime, τα ίδια τα προϊόντα της πολιτιστικής βιομηχανίας και τους στερεοτυπικούς κώδικες επάνω στους οποίους αυτά δομούνται, για να αντιστρέψει την κίνηση επάνω στην κλίμακα και να δώσει εκ νέου ένα είδος τέχνης που θα μπορούσε και να χαρακτηριστεί λαϊκή. Διότι αυτή ακριβώς η αντίστροφη κίνηση επάνω στην κοινωνική κλίμακα, από κάτω, δηλαδή, προς τα πάνω και όχι από πάνω προς τα κάτω, είναι που εγγράφει το anime στα όρια του λαϊκού και όχι σε αυτά των προϊόντων της πολιτιστικής βιομηχανίας, σε αυτά του pop. Το anime, πατώντας επάνω στην μακραίωνη παράδοση της λαϊκής εικονογραφημένης ιστορίας στην Ιαπωνία (οι αρχές της οποίας ανάγονται τουλάχιστον ως τον 15^ο αιώνα) και στο διάδοχο της είδος, το manga, και εκμεταλλευόμενο για τους δικούς του σκοπούς τα τεχνικά επιτεύγματα, τα μέσα και τους σημειολογικούς κώδικες της πολιτιστικής βιομηχανίας και των προϊόντων της, κατορθώνει στη χαραυγή του 21^ου αιώνα το αδιανόητο: να δημιουργήσει εκ νέου μια νέα, εύρωστη, ‘παγκόσμια λαϊκή’ τέχνη και ως εκ τούτου να καταρρίψει τον διχασμό της πολιτιστικής παραγωγής σε λόγια και λαϊκή, ενοποιώντας έτσι εκ νέου το άτομο και τον καλλιτέχνη και συνδέοντας τον με μια συλλογική βάση που ανεξαρτήτως παιδείας μπορεί να επικοινωνήσει μαζί του.

Ζ. Δ. Αϊναλής